Botanische modellen revisited

Nog niet zo lang heeft Affaire d’ Eau reproducties van antieke botanische modellen in de collectie. Deze modellen zijn geïnspireerd op de botanische modellen die vanaf het midden van de negentiende eeuw werden vervaardigd door de Duitse firma Brendel, die hiermee wereldfaam verwierf. Originele Brendel modellen maken vandaag de dag deel uit van tal van collecties van natuurhistorische musea en heel soms worden ze via veilingen te koop aangeboden. Het zijn echte collectors items uit de tijd dat diverse ontwikkelingen wetenschap toegankelijk maakten voor het grote publiek.

In 1865 was het Amsterdams Paleis voor de Volksvlijt het toneel van de Internationale Tentoonstelling voor Tuinbouw. Deze tentoonstelling was niet alleen een soort Floriade voor nieuwe en oude planten maar tal van firma’s presenteerden hier hun vindingen op botanisch, agrarisch en wetenschappelijk gebied. De uit Bresslau afkomstige microbioloog Ferdinand Cohn (Wroclaw 1828 – 1898) presenteerde hier zijn educatieve botanische modellen die hij speciaal voor zijn eigen lessen had laten vervaardigen. Het midden van de negentiende eeuw was een periode waarin wetenschap en technische ontwikkelingen in een stroomversnelling waren geraakt en opleidingen op verschillende gebieden van de wetenschap waren sterk in opkomst. Als directeur van het Instituut voor Vegetale Fysionomie aan de universiteit van Bresslau – het huidige Poolse Wroclaw – had Ferdinand Cohn grote behoefte aan modellen waar zijn studenten mee zouden kunnen werken en waarvan ze zouden kunnen leren. De microscoop stond nog in zijn kinderschoenen en was lang niet voor iedereen toegankelijk als onderzoeksinstrument. Cohn gaf rond 1862 opdracht aan de hem bevriende apotheker Leopold Lohmeyer (1799-1873) om voor hem een aantal botanische modellen te vervaardigen op basis van zijn instructies. Lohmeyer vervaardigde in zijn opdracht ca. 300 verschillende modellen die op de tentoonstelling in het Paleis voor Volksvlijt  voor het eerst aan de wereld werden getoond.

De productie van deze modellen was echter te kleinschalig om te voldoen aan de grote vraag. Cohn ging hierop een samenwerking aan met de Bresslause firma van vader en zoon Brendel. In hun werkplaats in Bresslau verzamelden Robert Brendel samen met Leopold Brendel een keur aan wetenschappers op biologisch en botanisch gebied en een grote groep professionele modelbouwers die de Lohmeyer modellen verder perfectioneerden.

De traditie van het bouwen van botanische en anatomische modellen was niet nieuw. Al in de eeuwen daarvoor trachtte men de anatomie en de wereld van planten en dieren vast te leggen in een model om de wereld van mens, plant en dier beter te leren begrijpen. Deze eerste modellen werden meestal gemaakt van was. De vervaardiging van wassen modellen was een langdurig, bewerkelijk en kostbaar proces en bovendien waren deze modellen uiterst kwetsbaar. De firma Brendel streefde naar het produceren van goedkopere modellen die in relatief korte tijd konden worden vervaardigd en die minder kwetsbaar zouden zijn. Met de modellen van Leopold Lohmeyer als voorbeeld slaagde men er in om modellen te ontwikkelen op basis van papier-maché. In de nauwkeurige, door wetenschappers ontworpen mallen kreeg het papier-maché zijn definitieve vorm waarna de modellen door modelbouwers werden geassembleerd, op een houten sokkel werden geplaatst en naar de natuur werden beschilderd. Dit procedé maakte een grootschalige en snelle productie mogelijk.

De firma Brendel werd zo een van de meest succesvolle firma’s op dit gebied. Niet alleen waren hun modellen betaalbaar en toegankelijk voor een groot publiek, hun grootste succes kwam voort uit het feit dat de modellen relatief groot waren (een grote schaal hadden) en dat ze uit elkaar konden worden gehaald waardoor de anatomie van planten nog gedetailleerder kon worden weergeven. Liet de catalogus uit 1866 nog een lijst zien van ongeveer 30 modellen waar men uit kon kiezen, de catalogus van 1913 laat er al meer dan 300 zien. Via een netwerk van gerenomeerde distributeurs en agenten verspreidden hun modellen zich over Europa en de V.S. Wetenschappelijk opleidingen en instituten waren de belangrijkste afnemers van de Brendel modellen. Na de dood van Robert Brendel in 1898 (hij stierf in hetzelfde jaar als Ferdinand Cohn) zette zijn zoon Reinhard de firma voort tot aan zijn dood in 1927. De firma PhyWe (Physische Werke) nam hierna een deel van de productie over en vervaardigde tot in de jaren 50 modellen die de naam Brendel droegen. Vandaag de dag zijn de originele modellen van Brendel meestal onderdeel van sporadisch toegankelijke universiteitscollecties, zoals bijvoorbeeld die van de universiteit van Florence. In Nederland heeft de  TU in Delft een twintigtal modellen in haar collectie en bovendien bezit de afdeling Microbiologie aan de TU de enige geïllustreerde catalogus van de firma uit 1913 die is overgebleven.